முதல் மரியாதை

 

முதல் மரியாதை

 

وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ

தனது தாய் தந்தைக்கு நன்றி செய்யும்படி மனிதனுக்கு நாம் நல்ல உபதேசம் செய்தோம்.  திருக்குர்ஆன்:- 31:14

 

ஜூலை மாதக் கடைசி ஞாயிற்றுக்கிழமை (வருகின்ற 27 தேதி) தேசிய பெற்றோர் தினமாக அனுசரிக்கப்படுகிறது.

 

மனித பிறவியிலும் வளர்ச்சியிலும் முக்கிய பங்கு வகிப்பது பெற்றோரே ஆகும். இறைவனுக்கு அடுத்து மனிதன் மீது அதிக உரிமை பெற்றோருக்கே ஆகும்.  பெற்றோரின் மாண்பை தெளிவுபடுத்தி அவர்களுக்கு உபகாரமாகவும் நன்றியுடனும் நடந்துகொள்வது உண்மை முஸ்லிம் தலையாய பண்புகளில் உள்ளவையாகும் என்று இஸ்லாம் இயங்குகிறது.

 

மேலை நாடுகளில் 14 வயதுக்கு மேல் ஆண் பெண் பிள்ளைகள் எவராயினும் தம் பெற்றோரிடம் இருந்து பிரிந்து சென்றிடுவர்.  அதன் பிறகு தாமே சுயமாக கல்வி கற்று, தானே தன் துணை தேர்ந்தெடுத்து, தனக்கு உவப்பான ஒரு பணிகள் ஈடுபட வேண்டும்.

 

பெற்றோர் தம் பொறுப்பை 14 வயதோடு முடித்துக் கொண்டு விடுகின்றனர். அதன் பின்பு ஆண்டின் ஒரு நாளாவது அவர்களோடு சேர்ந்து பரிசுகள் வழங்கி, விருந்துண்டு பாசப்பிணைப்பிற்கு ஒரு பாலத்தை ஏற்படுத்திக் கொள்ளவே அன்னையர் தினம், தந்தையர் தினம், பெற்றோர் தினம் என கொண்டாடுகின்றனர்.

 

அதற்கு ஓரிரு மாதங்களுக்கு முன்பே தொலைக்காட்சி மற்றும் பத்திரிகைகளில் அவர்களுக்கு அளிக்க வேண்டிய பரிசு பொருள்களைப் பற்றி விளம்பரம் அமர்க்களப்படும். அன்றைய தினச்செய்தி இதழ்களில் ஏக்கப் பெருமூச்சோடு கூடிய குழந்தைகளின் கடிதங்களும், அன்னையர், தந்தையர் பற்றிய கட்டுரைகளும் வெளிவரும். இவை அமெரிக்கா போன்ற மேலை நாடுகளின் கலாச்சாரமாகும்.

 

இந்திய நாட்டுக்கும், முஸ்லிம்களுக்கும் இந்த கலாச்சார ஒத்து வராது. வருடத்தில் ஒரு சில நாள்கள் என்று மட்டும் குறிப்பிடாமல் ஒவ்வொரு நாளும் ஒவ்வொரு நொடியும் பெற்றோருடன் உயர் பண்போடும் பரிவோடும் நடந்து கொள்ள வேண்டும் என்றும், அவர்கள் மரணித்த பின்பும் அவர்களின் நலனில் அக்கறை கொள்ள வேண்டும் என்றும் இஸ்லாம் அழுத்தமாக போதிக்கிறது.

 

"தாயைப் போல பிள்ளை; நூலைபோல சேலை" என்று பழமொழியே பிறக்கும் அளவுக்கு இந்திய தேசம் தொப்புள் கொடி உறவுடன் பிணைந்திருக்கிறது.

 

நபிகள் பெருமானார் (ஸல்) அவர்கள் கூறினார்கள். ( مَن أحَبَّ أنْ يُمِدَّ اللَّهُ في عُمُرِهِ، ويَزِيدَ في رِزْقِهِ، فَلْيَبَرَّ والِدَيْهِ ولِيَصِلْ رَحِمَهُ )  அல்லாஹ் தனது ஆயுளை நீட்டிக்கவும், தனது வாழ்வாதாரத்தை அதிகப்படுத்தவும் விரும்புகின்றவர், தன் பெற்றோருக்கு உபகாரம் புரிந்து, அவர்களுக்கு கீழ்படிந்து, உறவைப் பேணி வாழட்டும். அறிவிப்பாளர்:- அனஸ் (ரலி) அவர்கள் நூல்:- பைஹகீ, தஃப்சீர் துர்ருல் மன்ஸூர் பனீ இஸ்ராயீல் வசனம் -24

 

அப்துல்லாஹ் பின் மஸ்ஊத் (ரலி) அவர்கள் கூறியதாவது.நான் நபிகள் நாயகம் (ஸல்) அவர்களிடம், ( أَىُّ الْعَمَلِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ ) “அல்லாஹ்வுக்கு மிகவும் விருப்பமான செயல் (அமல்) எது?” என்று கேட்டேன். அவர்கள், ( الصَّلاَةُ عَلَى وَقْتِهَا ) “உரிய நேரத்தில் தொழுகையை நிறைவேற்றுவது” என்றார்கள். “பிறகு எது?” என்று கேட்டேன். ( ثُمَّ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ ) “தாய் தந்தையருக்கு நன்மை புரிவது” என்றார்கள். நூல்:- புகாரீ-527, திர்மிதீ-1898

 

இறைநம்பிக்கை கொள்வதற்கும், இறைவணக்கம் புரிவதற்கும் அடுத்ததாக பெற்றோரின் நலனின் அக்கறை கொள்தல் அவசியம் என்கிறது திருமறை மற்றும் நபிமொழி.

 

பரந்த மனமும், பிரகாசிக்கும் அறிவாற்றலும் கொண்ட முஸ்லிம் அல்லாஹ்வின் அவ்வாறான அழகிய கட்டளைகளை மன ஈடுபாட்டோடு செயலாற்றுவார்.

 

மூன்று கட்டளைகள்

 

திருக்குர்ஆன் விரிவுரையாளர்களின் தலைவராக விளங்கிய பேரறிஞர் அப்துல்லாஹ் பின் அப்பாஸ் (ரலி) அவர்கள் கூறுகிறார்கள். திருமறையின் மூன்று கட்டளைகள் ஒன்றுடன் மற்றொன்றும் இணைந்தே வந்துள்ளன. அதில் ஒன்றை விட்டு மற்றொன்றை செய்தால் அதை அல்லாஹ் ஏற்றுக்கொள்ள மாட்டான்.

 

"அல்லாஹ்வுக்கு வழிபடுங்கள்; அவனது தூதருக்கும் வழிபடுங்கள்" என்கிறது திருக்குர்ஆன் (3:32). அல்லாஹ்வுக்கு வழிபட்டவன் அவனது தூதருக்கும் வழிபடாவிட்டால் அவனின் இறைநம்பிக்கையை அல்லாஹ் ஏற்கமாட்டான்.

 

"தொழுகையை நிலை நிறுத்துங்கள்;  ஸகாத்தை கொடுத்து வாருங்கள்" என்கிறது திருக்குர்ஆன் (2:43). தொழுது வரும் செல்வந்தன் ஸகாத்தை நிறைவேற்றாவிட்டால் அவனது தொழுகையின் முழு நன்மையை பெறமுடியாது.

 

"எனக்கும் உம்முடைய பெற்றோருக்கும் நன்றி செலுத்தி வருவாயாக" என்கிறது திருக்குர்ஆன் (17:23). அல்லாஹ்வுக்கு நன்றி செலுத்துபவன் பெற்றோருக்கு நன்றி செலுத்தாவிட்டால் அவன் செலுத்தும் நன்றியை அல்லாஹ் ஏற்கமாட்டான்.

 

மூன்று மடங்கு

 

அவனுடைய தாய் துன்பத்தின் மேல் துன்பத்தை அனுபவித்து (கர்ப்பத்தில்) அவனைச் சுமந்து கொண்டு அலைந்தாய். (பிறந்த) பிறகும் இரண்டு ஆண்டுகளுக்கு பின்னரே அவனுக்கு பால்குடி மறக்கடித்தாள். திருக்குர்ஆன்:- 31:14

 

அவனுடைய தாய் கஷ்டத்துடனேயே (அவனை) கர்ப்பத்தில் சுமந்திருந்து கஷ்டத்துடனேயே பிரசவிக்கிறாள். திருக்குர்ஆன்:- 46:15

 

அபூஹுரைரா (ரலி) அவர்கள் கூறியதாவது. அருமை நாயகம் (ஸல்) அவர்களிடம் ஒரு மனிதர் வந்து, ( يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَحَقُّ بِحُسْنِ صَحَابَتِي ) "நான் அழகிய முறையில் உறவாடுவதற்கு மனிதர்களிலேயே மிகவும் தகுதியானவர் யார்?" என்று வினவினார்.  நபியவர்கள், ( أُمُّكَ ) "உன் தாய்" என்றார்கள். அவர், "பிறகு யார்?" என்று விளம்பினார். அதற்கு நபியவர்கள், "உன் தாய்" என்றார்கள். அவர், "பிறகு யார்?" என்ற வினவினார். நபியவர்கள், "உன் தாய்" என்றார்கள். (நான்காவது முறையாக) அவர், "பிறகு யார்?" என்று வினவினார். நபியவர்கள், ( ثُمَّ أَبُوكَ ) "பிறகு உன் தந்தை" என்றார்கள். நூல்:- புகாரீ-5971, முஸ்லிம்-4979

 

"துன்பத்தின் மேல் துன்பத்தை அனுபவித்தவளாக" என்ற இறைவசனத்தின் கூற்றுக்கு இன்றைய மருத்துவ நிபுணர்கள் கூறும் விளக்கம் இதுவே: குழந்தை தன் எலும்புகள் வளர தேவையான கால்சியம் சத்தை தாயின் எலும்புகளிலிருந்து உறிஞ்சிக் கொள்கிறது. அதுபோல் தனக்கு தேவையான இரும்புச்சத்தை தாயின் இரத்தத்திலிருந்து தருவித்துக் கொள்கிறது. தாயின் கருப்பை சுவர்கள் குழந்தைக்கு வேண்டிய இரத்தம் அதிகரிப்பால் விரிவடைகிறது. இதனால் தாயின் மூளைக்கு சொல்லும் இரத்த அளவு குறைகிறது. இதனால் தாய்க்கு தலைச்சுற்றல் அடிக்கடி வருகிறது.

 

தாயின் இதயம் கர்ப்ப காலத்தில் மட்டும் மற்ற காலங்களைவிட பத்து மடங்கு அதிகமாக துடிக்கிறது. இதனால் தாய்க்கு அதிகமாக களைப்பு, நெஞ்செரிச்சல் ஏற்படுகிறது. குழந்தையின் எடை அதிகரிக்கும்போது முதுகில் வலி ஏற்படுகிறது. இதன் மூலம் தலைவலி, வயிற்று வலி, கால் வலி, காலில் மதமதப்பு, மூக்கில் இரத்தம் வடிதல், கண் பார்வையில் மந்த நிலை ஆகியவை ஏற்படுகிறது.

 

குழந்தை கருப்பையில் புரண்டு கிடத்தல், கருச் சூழலில் கருவுற்றல் போன்ற காரணத்தால் தன் உயிரை பெரிதாக மதிக்காமல் (Cesarean) ஆபரேஷன் என்ற நிலைக்கு தள்ளப்படுகிறாள்.

 

சில பெண்களோ பிரசவத்தின் போது கருப்பையே வெளியே வந்துவிடும் இதை "Utreus Discharge" (உட்ரியுஸ் டிஸ்சார்ச்)   என்பர். மேலும், இதனால் ஏற்படும் ஆப்ரேஷன் போன்ற காரணங்களால் கருப்பை புற்றுநோய் கட்டிகள் போன்ற பல நோய்கள் உண்டாகி, பல தொல்லைகளுக்கு ஆளாகிறாள். குழந்தை பெற்றெடுக்கும் வேளையில் வலியில் துடித்து, அவஸ்தையை அனுபவித்து, மரண வாசலை தொட்டுவிட்டு திரும்புகிறாய்.

 

தன் உயிரைப் பணயம் வைத்து குழந்தையை பெற்றெடுக்கிறாள். பொதுவாக, குழந்தை பெற்ற பின் 25 முதல் 50 சதவீத தாய்மார்கள்  மனநலக் குறைவு அடைகிறார்கள் என்கின்றனர் மருத்துவ நிபுணர்கள்.

 

இரவில் எந்த நேரத்தில் குழந்தை அழுதாலும் திடுக்கிட்டு எழுந்து, உறக்கத்தை உதறித் தள்ளிவிட்டு குழந்தைக்கு என்ன ஆனது? என்று பரிதவிப்போடு கூர்ந்து கனிவோடு கவனிக்கிறாய். குழந்தையின் உடல் நலம் பாதிக்கப்பட்டாலோ, தாய் தன் ஊன், உறக்கம், ஓய்வையும் மறந்துவிடுகிறாய்.

 

தான் எங்கு சென்றாலும் குழந்தையைச் சுமந்து செல்கிறாள். இதை பாரமாக கருதுவதில்லை. தன்மீது குழந்தை மலஜலம் கழித்தாலும் சகித்துக் கொள்கிறாள்.

 

தாய் தன் குழந்தைக்கு பாலூட்டும் காலத்தில் மெலிந்து காணப்படுகிறாள். ஏனெனில், தன் இரத்தத்தை பாலாக மாற்றித் தருகிறாள். பாலூட்டும் காலத்தில் தனக்கு விருப்பமான உணவு கிடைத்தாலும் இதனால் குழந்தைக்கு ஏதேனும் தீங்கு ஏற்படுமோ என்று அஞ்சி, அதனை தவிர்த்துவிடுகிறாள்.

 

சுதந்திரமாகச் சுற்றி திறந்து எதையும் சாப்பிட்டு ஓடியாடி திரிந்த ஒரு பெண் கருவுற்றதும் தன் வயிற்றில் இருக்கும் குழந்தைக்காக தன்னையே மாற்றி அமைத்துக் கொள்கிறாள். குறிப்பிட்ட உணவு பழக்கத்திற்கு ஆளாகிறாள். தன் சுவையைத் துறக்கிறாள். நடப்பது, படுக்கையில் புரண்டு எழுவது உட்பட எல்லாவற்றிலும் மிகவும் உஷாராக இருக்கிறாள்.

 

இதனால் தான் தந்தையைவிட தாயின் தகுதியை சிறப்பை மூன்று மடங்கு உயர்த்தி கூறுகின்ற நபிமொழியின் உள்அர்த்தம் அறிவுடையோருக்கு இப்போது புரியும்.

 

மாபெரும் உபகாரி

 

அப்துல்லாஹ் பின் அம்ரு பின் அல்ஆஸ் (ரலி) அவர்கள் கூறியதாவது. ஒரு மனிதர் அருமை நாயகம் (ஸல்) அவர்களிடம் வந்து, ( يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِي مَالاً وَوَلَدًا وَإِنَّ وَالِدِي يَجْتَاحُ مَالِي ) "நாயகமே! என்னிடத்தில் செல்வமும் இருக்கிறது. எனக்கு ஒரு மகனும் இருக்கின்றான். (இந்நிலையில்) என்னுடைய தந்தை எனது செல்வத்தின் மீது தேவையாகிறார். (எனக்கும் கொடுத்தாக வேண்டும் என்று வற்புறுத்துகிறார். நான் என்ன செய்வது?)" என்று வினவினார். அதற்கு நபியவர்கள், ( أَنْتَ وَمَالُكَ لِوَالِدِكَ ) "நீயும் உமது செல்வமும் உன்னுடையத் தந்தைக்குச் சொந்தமானதே. (அதாவது, உன் தந்தைக்கு நீ கொடுக்கத்தான் வேண்டும். அது உம்மீது கடமையாகும்)" என்று கூறினார்கள். நூல்:- அபூதாவூத்-3063, இப்னுமாஜா-2283, முஸ்னது அஹ்மத்

 

தந்தை பிள்ளைகளின் மாபெரும் உபகாரி. அவர் செய்யும் உபகாரங்களுக்கு ஒருபோதும் கைமாறு செய்ய முடியாது. தன்னுடைய பிள்ளைகளின் நலனின் அக்கறை கொண்டு தன்னுடைய ஊன், உறக்கம், ஓய்வையும் மறந்து அல்லும் பகலும் பாராமல் உழைத்து பொருள் கொண்டு வந்து சேர்க்கிறார். பிள்ளைகளுக்கு அறிவு கிடைப்பதில் பெரும்பங்கு வகிக்கிறார். பிள்ளைகளின் எதிர்காலத்தைப்பற்றி சிந்தித்து, அவர்கள் வாழ்வில் உயர்ந்தோங்க பல சிரமங்களை மேற்கொள்கிறார். இதை பிள்ளைகள் உணர்ந்து செயல்பட வேண்டும்.

 

தந்தையின் காசு பணங்களை மகன் உரிமையோடு எடுப்பதைப் போன்று, மகனின் காசு பணங்களை தந்தை உரிமையுடன் எடுக்க முடிவதில்லை. தந்தைமார்களின் பலரும் அவ்வாறு எடுப்பதில் தயக்கம் கொள்கின்றனர். மகன்களில் பலரும் அவ்வாறான உரிமையை தந்தைக்கு கொடுப்பதும் இல்லை. இதுவே யதார்த்தம்.

 

"உங்களுக்கு என்ன வேண்டுமானாலும் கேளுங்கள்; நான் வாங்கித் தருகிறேன். ஆனால், என் அனுமதியின்றி என் பொருள்களில் கை வைக்காதீர்கள்" என்று கட்டளையிடும் மகன்களும் உள்ளனர்.

 

பாச உறவு

 

அஸ்மா பின்த் அபூபக்ர் (ரலி) அவர்கள் கூறியதாவது. நான் கண்மணி பெருமானார் (ஸல்) அவர்களிடம் சென்று, ( يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ أُمِّي قَدِمَتْ عَلَىَّ وَهْىَ رَاغِبَةٌ أَفَأَصِلُهَا ) "நாயகமே! (இணைவைப்பாளராக உள்ள) என் தாய் என்னிடம் ஆசையுடன் வந்துள்ளார். நான் என் தாயுடன் உறவைப் பேணி நல்ல முறையில் நடந்து கொள்ளலாமா?" என்று தீர்ப்பு கேட்டேன். நபியவர்கள், ( نَعَمْ صِلِي أُمَّكِ ) "ஆம்! உன் தாயின் உறவைப் பேணி நல்லமுறையில் நடந்துகொள்!" என்று கூறினார்கள். நூல்:- புகாரீ-2620, முஸ்லிம்-1828  

 

இஸ்லாத்தை ஏற்றுவிட்ட தங்களின் உறவினர்களிடம் எவ்வித உறவையும் வைத்துக்கொள்ளக்கூடாது என்பதில் அன்றைய இணை வைப்பாளர்கள் முழுமூச்சாய் இருந்தனர். இந்த நேரத்தில் முஸ்லிம்கள் எவரேனும் தங்கள் வீட்டுக்கு வந்தால் அடித்தல், துரத்தல், ஏசுதல் என கேவலமாக நடந்துகொண்டனர்.

 

இச்சமயத்தில் இணைவைப்பாளராக உள்ள தன் தாய் தன்னிடம் வந்துள்ளார். ஆனால், தன் தாயிடம் பாச உறவை பேணலாமா? என்ற சந்தேகத்தை தெளிவுபடுத்திக்கொள்ள அஸ்மா (ரலி) அவர்கள் அண்ணல் நபி (ஸல்) அவர்களிடம் வினவினார். மத நம்பிக்கை வேறாக இருந்தாலும் தாய் - மகள் பாசத்திற்கு இடையே குறுக்கீடு வேண்டாம் என அறிவுறுத்தி, தாயிடம் கண்ணியமாக நடந்திட நபியவர்கள் போதித்துள்ளார்கள்.

 

பெற்றோர் கொள்கையில் முரண்பட்டு நின்றாலும், அவர்கள் தங்களின் கொள்கையில் தம்மை ஈர்க்க முயன்றாலும் அதை தான் நாம் புறக்கணிக்க வேண்டுமே தவிர, பெற்றோரை புறக்கணிக்கக் கூடாது.

 

யாதொரு பொருளை எனக்கு இணைவைக்கும்படி (பெற்றோராகிய) அவர்கள் உன்னை நிர்பந்தித்தால், (அவ்விஷயத்தில்) நீ அவர்களுக்கு வழிபட வேண்டாம். திருக்குர்ஆன்:- 31:15

 

மாபெரும் மன்னிப்பாளன் அல்லாஹுத்தஆலா இணைவைத்தல் என்ற பெரும் பாவத்தை மட்டும் மன்னிப்பதில்லை என்கிறது திருக்குர்ஆன் (4:48).  ஆனால், இந்த பெரும் பாவமான இணைவைத்தலை பெற்றோர் செய்தால் பிள்ளைகள் இதற்காக அவர்களை வெறுக்கக் கூடாது.

 

அவர்களோடு நல்ல முறையில் தான் நடந்து கொள்ள வேண்டும் என்று இஸ்லாம் கூறுகின்றபோது, "என் பெற்றோர் என்னை நல்ல முறையில் படிக்க வைக்கவில்லை; அதனால் நான் கை நிறைய சம்பாதிக்கும் உத்தியோகத்திற்கு போக முடியவில்லை" என்பதற்காகவோ அல்லது "எனக்கு எந்த சொத்து சுகங்களும் சேர்த்து வைக்கவில்லை" என்ற அற்ப காரணங்களுக்காகவோ அவர்களைக் கண்ணியக்குறைவாக நடத்துவது மாபெரும் பாவமாகும்.

 

தவறு செய்தால்

 

பெற்றோர் நமக்கு எந்த வகையில் துன்பங்கள் செய்தாலும் நாம் கண்ணியத்தோடுதான் அவர்களிடம் நடந்து கொள்ள வேண்டுமே தவிர, அவர்களிடம் பதிலுக்கு பதில் என்ற முறையில் நடந்து கொள்வது மாபெரும் தவறாகும்.

 

பெற்றோர் தவறு செய்தால் முதலில் அதை நாசூக்காக எடுத்துச் சொல்லி அவர்களுக்கு அதை புரிய வைக்க வேண்டும். அது பயனில்லையெனில் பிறகு அவர்களுக்கு நாம் பணிவோடு அறிவுரை கூற வேண்டும். அவ்வளவுதான் செய்யலாம். அதற்கு மேல் எதுவும் செய்யக்கூடாது. அவர்களைத் திட்டுவது, பலவந்தமாக தடுப்பது போன்ற எந்த வழிமுறைகளையும் பயன்படுத்தக் கூடாது.

 

பேரறிஞர் ஹசன் பஸரீ (ரஹ்) அவர்கள்  கூறியுள்ளார்கள். பெற்றோர் தவறு செய்தால் அவர்களுக்கு கோபம் வராத அளவுக்கு மென்மையாக அறிவுரை கூற வேண்டும். அவர்களுக்கு கோபம் வந்துவிட்டால் வாயை மூடிக்கொள்ள வேண்டும்.

 

இமாம் கஸ்ஸாலீ (ரஹ்) அவர்கள் கூறியுள்ளார்கள். தவறு செய்பவர்களை தண்டிப்பதற்கு என்று நியமிக்கப்பட்டிருக்கும் ஒருவன், அவனின் பெற்றோர் தவறு செய்துவிட்டால் அவர்களுக்கு தண்டனையை தன் கையால் அவன் நிறைவேற்றக்கூடாது. மற்றவர்கள் தான் நிறைவேற்ற வேண்டும். இந்தச் சட்டத்தில் மார்க்க அறிஞர்கள் ஒருமித்த கருத்து கொண்டுள்ளனர். நூல்:- இஹ்யா

 

அனுமதி வேண்டும்

 

அபூசயீத் அல்குத்ரீ (ரலி) அவர்கள் கூறியதாவது. ஒரு மனிதர் யமனில் இருந்து (அல்லாஹ்வின் பாதையில் போரிடுவதற்காகப்)  புலம்பெயர்ந்து பேராசான் பெருமானார் (ஸல்) அவர்களிடம் வந்தார். அவரிடம் நபியவர்கள், ( هَلْ لَكَ أَحَدٌ بِالْيَمَنِ ) "யமனில் (உறவினர்) யாராவது உமக்கு உண்டா?" என்று வினவினார்கள். அவர், "என் தாய் தந்தையர் இருக்கின்றனர்" என்று கூறினார். நபியவர்கள், ( أَذِنَا لَكَ ) "(அறப்போர் புரிய புலம்பெயர்ந்து வருவதற்கு) உனக்கு அவ்விருவரும் அனுமதி அளித்தார்களா?" என்று வினவினார்கள். அவர், "இல்லை" என்று கூறினார்.

 

நபியவர்கள், ( ارْجِعْ إِلَيْهِمَا فَاسْتَأْذِنْهُمَا، فَإِنْ أَذِنَا لَكَ فَجَاهِدْ، وَإِلاَّ فَبِرَّهُمَا ) "அவ்விருவரிடத்தில் திரும்பிச் சென்று இருவரிடத்திலும் அனுமதி கூறுவீராக! உமக்கு அவ்விருவரும் அனுமதியளித்தால் (திரும்பி வந்து) அல்லாஹ்வின் பாதையில் போரிடுவீராக! அவ்விருவரும் அனுமதி தரவில்லையானால் (அவர்களுக்கு அருகில் இருந்து) அவ்விருவரையும் பராமரித்து நலம் பேணுவீராக!" என்று கூறினார்கள். நூல்:- அபூதாவூத்-2168 முஸ்னது அஹ்மத், இப்னு ஹிப்பான், ஹாகிம்

 

யமன் நாடு மதீனா நகரிலிருந்து மிக நீண்ட தூரத்தில் உள்ளது. அன்றைய காலத்தில் இன்று உள்ளது போல் நவீன வாகனங்கள் இருந்ததில்லை. அன்றைய மக்கள் பயணிக்க வேண்டுமெனில் கால்நடைகள் மூலமாகவோ அல்லது நடைபயணமாகவ தான் செல்ல வேண்டும். மிகுந்த சிரமத்துடன் நீண்ட தூரம் பயணம் செய்து புனிதப் போரில் கலந்து கொண்டு, நன்மைகள் பெற வேண்டும் என்ற ஆர்வத்தோடு வந்த மனிதரை கண்மணி பெருமானார் (ஸல்) அவர்கள் திருப்பி அனுப்பியுள்ளார்கள்.

 

பகைவர்களின் தாக்குதலை முறியடித்து மார்க்கத்தை காப்பதற்காக புனிதப்போர் புரிவது மகத்தான செயலாகும். அந்த மகத்தான செயலை செய்வதற்குக்கூட பெற்றோரின் அனுமதி பெறுமாறு நபியவர்கள் கட்டளையிட்டுள்ளார்கள் என்பதிலிருந்து பெற்றோரின் சிறப்பை வழங்கிக் கொள்ளலாம்.

 

தாயின் காலடியில் சொர்க்கம் உள்ளது (நசாயீ) என்றும், தந்தையின் பொருத்தத்தில் இறைபொருத்தமும் தந்தையின் அதிர்ச்சியில் இறை அதிருப்தியும் உள்ளது. (திர்மிதீ-1899) என்றும், தம்முடைய வாழ்நாள் நீடித்து அதில் நிறைந்த செல்வத்தைப் பெற வேண்டும் என்று விரும்பினால் பெற்றோருடன் நல்லமுறை நடந்துகொள்ள வேண்டும் (அத்தர்ஙீபு வத்தர்ஹீபு) என்றும், கூடுதலான நஃபில் தொழுகை போன்றவற்றில் ஈடுபடுவதைவிட பெற்றோருக்கு நன்மை செய்வதற்கே முன்னுரிமை அளிக்க வேண்டும் (முஸ்லிம்-4985) என்றும், முதுமை பருவத்தில் பெற்றோர் இருவரையுமோ அல்லது அவர்களில் ஒருவரையோ அடைந்தும் (அவர்களுக்கு நன்மை செய்து) சொர்க்கம் செல்லத் தவறியவனின் மூக்கு மண்ணை கவட்டும் (முஸ்லிம்-4987) என்றும் இவ்வாறு பல நபிமொழிகள் பெற்றோரின் நலன் நலனில் அக்கறை கொள்ளத் தூண்டுகிறது.

 

பணிவிடை செய்தல்

 

உமர் பின் அஸ்ஸாயிப் (ரஹ்) அவர்கள் கூறியதாவது. ஒருமுறை பேராசான் பெருமானார் (ஸல்) அவர்கள் அமர்ந்திருந்தார்கள். அப்போது அவர்களின் பால் குடி உறவுமுறை தந்தை வந்தார். நபியவர்கள் அவருக்காகத் தமது ஆடையின் ஒரு பகுதியை விவரித்தார்கள். அதில் அவர் அமர்ந்தார். பிறகு நபியவர்களுக்கு பாலூட்டிய (செவிலித்)தாய் வந்தார். அவருக்காக நபியவர்கள் தமது ஆடையின் மற்றொரு பகுதியை விரித்தார்கள். அதில் அவர் அமர்ந்தார். நூல்:- அபூதாவூத்-4479

 

அலீ (ரலி) அவர்களின் மகனார் முஹம்மத் பின் ஹனஃபிய்யா (ரஹ்) அவர்கள் தனது தாயின் தலைமுடிக்கு மருதாணி சாயம் பூசுவது, தலைமுடி வாரி சடை பின்னுவதென அனைத்தையும் தானே செய்வார்கள்.

 

முஸ்இர் (ரஹ்) அவர்கள் தனது தாயாருடன் பள்ளிக்குச் சென்று, அங்கு தாயார் தொழுவதற்கு ஏற்பாடு செய்து தருவார்கள். தாயார் தொழுகும் வரை இவர் அங்குள்ள மாணவர்களுக்கு நபிமொழிகளைக் கற்றுத் தருவார்கள். தாயார் தொழுது முடித்ததும் அவரை வீட்டுக்கு அழைத்து வருவார்கள்.

 

நன்றி செலுத்துதல்

 

அவர்களுடன்  மிக்க அன்புடன் பணிந்து நடங்கள். மேலும், "என் இறைவா! நான் குழந்தையாக இருந்தபொழுது (மிக்க அன்பாக) என்னை அவர்கள் வளர்த்து பாதுகாத்தவாறே நீயும் அவ்விருவர் மீதும் அன்பும் அருளும் புரிவாயாக!" என்று (அவர்களுக்காக) நீங்கள் பிரார்த்தியுங்கள். திருக்குர்ஆன்:- 17:24

 

அபூஉஸைத் மாலிக் பின் ரபீஆ (ரலி) அவர்கள் கூறியதாவது. (ஒரு முறை) நாங்கள் நபிகள் நாயகம் (ஸல்) அவர்களுக்கு அருகில் இருந்தோம். அப்போது பனுசலமா குலத்தைச் சார்ந்த ஒருவர் நபியவர்களிடம் வந்து, ( يَا رَسُولَ اللَّهِ هَلْ بَقِيَ مِنْ بِرِّ أَبَوَىَّ شَىْءٌ أَبَرُّهُمَا بِهِ بَعْدَ مَوْتِهِمَا ) "நாயகமே! என்னுடைய தாய் தந்தையினர் மரணித்துவிட்ட பின்னரும் நான் அவர்களுக்குச் செய்ய வேண்டிய பெற்றோர் நலனில் ஏதேனும் எஞ்சியுள்ளதா?" என்று வினவினார்.

 

அதற்கு நபியவர்கள், ( نَعَمِ الصَّلاَةُ عَلَيْهِمَا وَالاِسْتِغْفَارُ لَهُمَا وَإِنْفَاذُ عَهْدِهِمَا مِنْ بَعْدِهِمَا وَصِلَةُ الرَّحِمِ الَّتِي لاَ تُوصَلُ إِلاَّ بِهِمَا وَإِكْرَامُ صَدِيقِهِمَا ) "ஆம்! அவர்களுக்காக பிரார்த்தனை செய்வது, அவர்களுக்காக பாவ மன்னிப்பு கூறுவது, அவர்கள் இறந்ததற்குப் பின்னர் அவர்களுடைய வாக்குறுதியை நிறைவேற்றுவது, அவர்களின் மூலமாகவே ஒருங்கிணையும் உறவினர்களுடன் சேர்ந்து வாழ்வது, அவருடைய நண்பர்களுக்குக் கண்ணியம் செலுத்துவது ஆகியவையாகும்" என்று பதிலளித்தார்கள். நூல்:- அபூதாவூத்-4476, இப்னுமாஜா-3654

 

பேரறிஞர் சுஃப்யான் அஸ்ஸவ்ரீ (ர) அவர்கள் கூறியுள்ளார்கள். எவர் ஐந்து நேரம் தொழுகிறாரோ அவர் அல்லாஹ்வுக்கு நன்றி செலுத்திவிட்டார். எவர் ஐந்து நேர தொழுகைக்குப் பின் பெற்றோருக்காக பிரார்த்திக்கிறாரோ அவர் அவ்விருவருக்கும் நன்றி செலுத்திவிட்டார். நூல்:- தஃப்சீர் முனீர்

 

"நான் சிறு குழந்தையாக இருந்தபோது என்னிடம் எந்த அளவு கருணை காட்டினார்களோ, அப்படி நீ அவர்கள் மீது கருணை காட்டு" என்கிற அந்த ஒப்பீட்டை கொண்டு வந்து சிந்திக்க சொல்கிறான் இறைவன். பெற்றோருக்காக எப்படி பிரார்த்திக்க வேண்டும் என்பதையும் இறைவன் இங்கு கற்றுத் தருகிறான். இந்தச் சிந்தனை இல்லாதவர்களுக்கு தான் தன் பெற்றோரை நடந்து மறந்துவிடக்கூடிய கல் நெஞ்சம் வந்து விடுகிறது.

 

பெற்றோர் நம்மை விட்டு மரணித்த பின்பு அவர்கள் நலனில் அக்கறை கொண்டு பிரார்த்தனை செய்தும், நற்செயல்கள் புரிந்தும் அதன் நன்மைகளை அவர்களுக்கு (ஈஸால் ஸவாப்) சமர்ப்பிக்க வேண்டும். இறந்துவிட்ட பெற்றோருக்காக பிள்ளைகள் நோன்பு நோற்றல், ஹஜ் செய்தல், தர்மம் செய்தல், பொதுமக்களுக்கு பயன்படும் வகையில் கிணறு வெட்டி தண்ணீர் வசதி செய்து கொடுத்தல், பொதுமக்களுக்கு பயன்படும் வகையில் பள்ளிவாசல், மதரசா, அனாதை விடுதி போன்றவை கட்டிக் கொடுத்தல் இது போன்ற நற்செயல்கள் செய்ய வேண்டும் என நபியவர்கள் ஆர்வமூட்டி உள்ளார்கள் என்று முஸ்லிம் நூலில் பல நபிமொழிகள் பதிவு செய்யப்பட்டுள்ளன.

 

முதுமையின்போது

 

உங்களிடம் இருக்கும் அவர்களில் ஒருவரையோ அல்லது இருவரையுமோ முதுமை அடைந்த அவர்களை (நிந்தனையாக) சீ... என்று சொல்ல வேண்டாம். அவர்களை விரட்டவும் வேண்டாம். அவர்களிடம் (எதைக் கூறிய போதிலும்) மிக்க மரியாதையாக(வும் அன்பாகவுமே) பேசுங்கள். திருக்குர்ஆன்:- 17:23

 

முஹம்மது பின் சீரீன் (ரஹ்) அவர்கள் தன் தாயாரிடம் குரலை உயர்த்திப் பேசாமல் இரகசியம் பேசுவது போல் மெதுவாக பேசுவார்கள். பார்ப்பவர்களுக்கு நோயாளி பேசுவதைப் போல் தெரியும். நூல்:- தபக்காத் இப்னு சஅத்

 

முதுமையில் சகித்துக் கொள்ளும் ஆற்றல் மனிதனுக்கு குறைந்துவிடுகிறது. பலவீனத்தின் காரணமாக தாம் முக்கியமானவர் எனும் உணர்வு அதிகமாகிவிடுகிறது. எனவே தான், சிறு சிறு விஷயங்களையும் வயதானவர்கள் கடினமாக உணர்கிறார்கள். பெற்றோர் முதுமை அடைகிறபோது அவர்களுடைய கண்ணோட்டம் சிந்தனை, அவர்களின் காலம் இவையெல்லாம் வேறாக இருக்கின்றன. வளரக்கூடிய இளம் தலைமுறையினர் கண்ணோட்டம், சிந்தனை, அவர்களின் காலம் இவையெல்லாம் வேறாக இருக்கின்றன. பெற்றோர் ஒன்றைச் சொல்ல, இளம் தலைமுறையினர் ஒன்றைச் சொல்ல அப்போதுதான் இவர்களுக்கு மத்தியில் மோதல் ஏற்படுகிறது.

 

முதுமைப் பருவத்தில் பெற்றோர் மனம் புண்படும் விதமாக பேசிவிட்டாலோ, ஏசிவிட்டாலோ அதற்காக, "ஏன் இப்படி தொண தொணவென்று பேசிக்கிட்டே இருக்கீங்க! சும்மா இருங்க! மத்தவங்களை சிரமப்படுத்தாதீங்க!" என்று பெற்றோரின் மனம் புண்பட பேசுவது இன்றைய இளம் தலைமுறையினரிடம் சாதாரணமாகிவிட்டது. நாம் சிறிய வயதில் எவ்வளவு பேசி இருப்போம், அவர்களுக்கு எவ்வளவு மன உளைச்சலை தந்திருப்போம் என்று சிந்திக்க வேண்டும்.

 

ஒரு குட்டிக்கதை: 60 வயதான ஒரு தந்தை தன் மகனுக்கு ஒரு சோதனை வைத்தார். வீட்டு ஜன்னலில் வந்து அமர்ந்த காக்கையை தன் மகனிடம் காண்பித்து, "இது என்ன பறவை?" என்று வினவினார். "கண்பார்வை குறைந்துவிட்டது. ஆனால், வாய் மட்டும் குறையவில்லை" என்று மனதுக்குள் நினைத்த மகன், "இது காக்கை" என்றான். "இது என்ன பறவை?" என்று மீண்டும் மீண்டும் நான்கு முறை கேட்டார். கடுப்படைந்த மகன், "காக்கை என்று சொன்னது காதில் விழவில்லையா?" என்று பொரிந்தான்.

 

அமைதியாக உள்ளே சென்ற பெரியவர் 30 ஆண்டுகளுக்கு முன் தன் மகன் மூன்று வயதில் இருந்தபோது தான் எழுதிய டைரியை மகனிடம் காண்பித்து, அதைப் படிக்கச் சொன்னார். "இன்று என் மகன் வீட்டு ஜன்னலில் வந்து அமர்ந்த காக்கையை காட்டி, 'இது என்ன பறவை?' என்ற 23 தடவை கேட்டான். நானும் காக்கை என்று சலிக்காமல் பதில் சொன்னேன்" என்று எழுதியிருந்ததை மகன் படித்தான். அவனே திடுக்கிட்டான். "இனிமேல் வீட்டில் எல்லோரையும் பேச விடு! பிறரின் கேள்விகளுக்கு பொறுமையாக பதில் சொல்!" என்றார் பெரியவர்.

 

நமது பெற்றோர் நம் மனம் புண்படும் விதத்தில் பேசிவிட்டாலும், ஏசிவிட்டாலும் அதை நாம் சகித்துக்கொள்ள வேண்டும். அவர்கள் மனம் புண்படும் விதத்தில் எந்த ஒரு வார்த்தையையும் நாமும் நமது மனைவி மக்களும் பேசிவிடாமல் கவனத்துடன் இருந்து, அவர்களை கண்ணியத்துடன் பராமரிக்க வேண்டும்.

 

உணவு விஷயத்தில்

 

வயதான பெற்றோரை கவனிக்க மறுத்த பிள்ளைகள் கைது என்ற செய்தி பரவலாகிவிட்டது. இப்படி ஒன்று இரண்டல்ல. ஆயிரக்கணக்கான சம்பவங்கள் மாதந்தோறும் அரங்கேறுகின்றன. பெற்ற குழந்தையை மார்பிலும், தோளிலும் அரவணைத்து, பாராட்டி, சீராட்டி வளர்த்த பெற்றோர் நாடி தளர்ந்து தள்ளாடும் வேளையில் ஊன்றுகோல் போல் இருக்க வேண்டிய பிள்ளைகள் கால் தடுக்கி விடுகின்றனர்.

 

பெற்றோரின் சொத்துக்களை அண்ணன், தம்பி, அக்காள், தங்கை பாகம் பிரித்துக்கொள்வதை போல் அவர்களுக்கு உணவு கொடுக்கும் விஷயத்தில் பாகம் பிரித்துக்கொள்வது மாபாதகச் செயலாகும்.

 

அத்தாவுக்கு ஒரு வீட்டில் சாப்பாடு; அம்மாவுக்கு ஒரு வீட்டில் சாப்பாடு, அல்லது அவர்களுக்கு ஒரு மாதம் இந்த வீட்டில் சாப்பாடு; ஒரு மாதம் அந்த வீட்டில் சாப்பாடு என்று பிரித்துக் கொள்வதை எண்ணி மனம் வேதனையால் வெந்து போகிறது.

 

நம்முடைய முதுமையில் நமக்குச் சோறு மூத்த மகன் வீட்டில், குழம்பு நடு மகன் வீட்டில், பொரியல் இளைய மகன் வீட்டில் என்று பிரித்துக்கொண்டால் நம் மனம் எவ்வளவு புண்படும் என்று சிந்திக்க வேண்டும். "முற்பகல் செய்யின் பிற்பகல் விளையும்" என்பதே உண்மை.

 

ஒரு தாயும் தந்தையும் பல பிள்ளைகளை பாசத்தோடு வளர்த்து ஆளாக்கின்றனர். ஆனால், என்ன கொடுமை பாருங்கள்! அந்த பல பிள்ளைகள் சேர்ந்து ஒரு தாயையும் தந்தையையும் கண்ணியத்துடன் பராமரிக்க முடியாமல் முதியோர் இல்லத்தில் சேர்த்துவிடுகிறார்கள்.

 

தற்காலத்தில் நாம் அதிகமாக காணக்கூடியது, பள்ளிவாசல்களிலும் தெருக்களிலும் பொது இடங்களிலும் தட்டழிந்து யாசிப்போரில் பெரும்பாலோர்  பிள்ளைகளால் கைவிடப்பட்ட பெற்றோர்கள் தான் என்பது நெஞ்சை உலுக்கக்கூடிய உண்மையாகும்.

 

மகனே! அல்லது மகளே! உன்னுடைய பெற்றோரை நீ அநாதையாக பிச்சை எடுக்கவோ அல்லது முதியோர் இல்லத்தில் சேர்த்தது போல், நீ பிறந்த சமயத்தில் அவர்கள் உன்னை பிச்சை எடுக்கவோ அல்லது அநாதை இல்லத்தில் சேர்த்திருந்தாலோ உன் நிலை என்னவாயிருக்கும்?

 

பெற்றோர் - பிள்ளைகள் உறவு தான், உறவு நிலையில் முதன்மை பெறுகிறது. இந்த முதன்மை உறவே வீட்டுக்கு வீடு விரிசல் கொண்டு வருகிறது. முதுமை காலத்தில் பெற்றோர் பிள்ளைகளால் உதாசீனப்படுத்தப்படுவதும், வீட்டை விட்டு விரட்டப்படுவதும், அநாதை மற்றும் முதியோர் இல்லங்கள் அதிகமாகுவதற்கும் காரணமாக இருக்கக்கூடியவர்களை இஸ்லாம் மிகவும் வன்மையாக கண்டிக்கிறது.

 

நமக்கும் நரை தோன்றும்; நடை தளரும்; கிழப்பருவம் அடைவோம். இன்ஷாஅல்லாஹ், அச்சமயத்தில் நமது பிள்ளைகள் நமக்கு ஊன்றுகோலாய் இருந்து கண்ணியத்துடன் உதவி புரிய வேண்டுமெனில், தற்போது முதுமை பருவத்தில் உள்ள நமது பெற்றோருக்கு கண்ணியத்துடன் உதவி புரியும் ஊன்றுகோல்களாக நாம் இருக்க வேண்டும்.

 

நாம் பழகும் மக்களுக்கு மத்தியில் நமது முதல் மரியாதை நமது பெற்றோருக்காக இருந்தால் இறைவன் நம்மீது அன்பும் அருளும் பொழிவான்.

 

எனவே, பெற்றோரை கண்ணியப்படுத்தி வாழும் பிள்ளைகளாக அல்லாஹ் நம்மை வாழச்  செய்வானாக! ஆமீன்!

 

(இந்தக் கட்டுரை 15 ஆண்டுகளுக்கு முன்பு எழுதப்பட்டது.)

 

மௌலவி, மு.முஹம்மது ஹைதர்அலீ இம்தாதி, இமாம்: நீலாங்கரை, சென்னை. செல்: 9840535951

 

மேலும், இதுகுறித்து தஃப்சீர் துர்ருல் மன்ஸூர் நூலில் அரபியில் விரிவாக காணலாம். அது கீழே கொடுக்கப்பட்டுள்ளது.

وَقَضَى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا (23) وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا (24) رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِي نُفُوسِكُمْ إِنْ تَكُونُوا صَالِحِينَ فَإِنَّهُ كَانَ لِلْأَوَّابِينَ غَفُورًا (25)

 

قَوْلُهُ تَعالى: ﴿وقَضى رَبُّكَ﴾ الآيَةَ.

أخْرَجَ الفِرْيابِيُّ، وسَعِيدُ بْنُ مَنصُورٍ، وابْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ الأنْبارِيِّ فِي ”المَصاحِفِ“، مِن طَرِيقِ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ أنَّهُ قَرَأ: ( ووَصّى رَبُّكَ ألّا تَعْبُدُوا إلّا إيّاهُ) . وقالَ: اِلْتَزَقَتِ الواوُ والصّادُ، وأنْتُمْ تَقْرَءُونَها: ﴿وقَضى رَبُّكَ﴾ .
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ، مِن طَرِيقِ الضَّحّاكِ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ، مِثْلَهُ.

وأخْرَجَ أبُو عُبَيْدٍ، وابْنُ مَنِيعٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ مَرْدُويَهْ، مِن طَرِيقِ مَيْمُونِ بْنِ مِهْرانَ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ قالَ: أنْزَلَ اللَّهُ هَذا الحَرْفَ عَلى لِسانِ نَبِيِّكم ﷺ: (ووَصّى رَبُّكَ ألّا تَعْبُدُوا إلّا إيّاهُ) فَلَصِقَتْ إحْدى الواوَيْنِ بِالصّادِ، فَقَرَأ النّاسُ: ﴿وقَضى رَبُّكَ﴾ . ولَوْ نَزَلَتْ عَلى القَضاءِ ما أشْرَكَ بِهِ أحَدٌ.

وأخْرَجَ الطَّبَرانِيُّ عَنِ الأعْمَشِ قالَ: كانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْعُودٍ يَقْرَأُ: (ووَصّى رَبُّكَ ألّا تَعْبُدُوا إلّا إيّاهُ) .

وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ عَنْ حَبِيبِ بْنِ أبِي ثابِتٍ قالَ: أعْطانِي اِبْنُ عَبّاسٍ مُصْحَفًا فَقالَ: هَذا عَلى قِراءَةِ أُبَيِّ بْنِ كَعْبٍ. فَرَأيْتُ فِيهِ: (ووَصّى رَبُّكَ) .

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ، وابْنُ المُنْذِرِ، عَنْ قَتادَةَ قالَ: في حَرْفِ اِبْنِ مَسْعُودٍ: ووَصّى رَبُّكَ ألّا تَعْبُدُوا إلّا إيّاهُ) .

وأخْرَجَ أبُو عُبَيْدٍ، وابْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ /المُنْذِرِ، عَنِ الضَّحّاكِ بْنِ مُزاحِمٍ، أنَّهُ قَرَأها: (ووَصّى رَبُّكَ) . وقالَ: إنَّهم ألْصَقُوا الواوَ بِالصّادِ فَصارَتْ قافًا.

وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، مِن طَرِيقِ عَلِيِّ بْنِ أبِي طَلْحَةَ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ في قَوْلِهِ: ﴿وقَضى رَبُّكَ﴾ قالَ: أمَرَ.
وأخْرَجَ اِبْنُ المُنْذِرِ عَنْ مُجاهِدٍ في قَوْلِهِ: ﴿وقَضى رَبُّكَ ألا تَعْبُدُوا إلا إيّاهُ﴾ . قالَ: عَهِدَ رَبُّكَ ألّا تَعْبُدُوا إلّا إيّاهُ.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ عَنِ الحَسَنِ في قَوْلِهِ: ﴿وبِالوالِدَيْنِ إحْسانًا﴾ . يَقُولُ: بِرًّا.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، وابْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنْ مُجاهِدٍ في قَوْلِهِ: ﴿إمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الكِبَرَ أحَدُهُما أوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ﴾ لِما تُمِيطُ عَنْهُما مِنَ الأذى؛ الخَلاءِ والبَوْلِ، كَما كانا لا يَقُولانِهِ، فِيما كانا يُمِيطانِ عَنْكَ مِنَ الخَلاءِ والبَوْلِ.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنِ السُّدِّيِّ في الآيَةِ قالَ: لا تَقُلْ لَهُما: أُفٍّ. فَما سِواهُ

وأخْرَجَ الدَّيْلَمِيُّ عَنِ الحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ مَرْفُوعًا: ”لَوْ عَلِمَ اللَّهُ شَيْئًا مِنَ العُقُوقِ أدْنى مِن أُفٍّ لَحَرَّمَهُ“ .
وأخْرَجَ سَعِيدُ بْنُ مَنصُورٍ، وابْنُ أبِي شَيْبَةَ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنْ عُرْوَةَ في قَوْلِهِ: ﴿وقُلْ لَهُما قَوْلا كَرِيمًا﴾ . قالَ: لا تَمْنَعْهُما شَيْئًا أرادا

.
وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ في ”المُصَنَّفِ“ عَنِ الحَسَنِ، أنَّهُ سُئِلَ: ما بِرُّ الوالِدَيْنِ؟ قالَ: أنْ تَبْذُلَ لَهُما ما مَلَكْتَ، وأنْ تُطِيعَهُما فِيما أمَراكَ بِهِ، إلّا أنْ يَكُونَ مَعْصِيَةً

.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، عَنِ الحَسَنِ، أنَّهُ قِيلَ لَهُ: إلامَ يَنْتَهِي العُقُوقُ؟ قالَ: أنْ يَحْرِمَهُما ويَهْجُرَهُما ويَحِدَّ النَّظَرَ إلى وجْهِهِما.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ عَنِ الحَسَنِ في قَوْلِهِ: ﴿وقُلْ لَهُما قَوْلا كَرِيمًا﴾ . قالَ: يَقُولُ: يا أبَهْ، يا أُمَّهْ. ولا يُسَمِّيهِما بِأسْمائِهِما.

وأخْرَجَ اِبْنُ مَرْدُويَهْ عَنْ عائِشَةَ قالَتْ: أتى رَسُولَ اللَّهِ ﷺ رَجُلٌ ومَعَهُ شَيْخٌ فَقالَ: ”مَن هَذا مَعَكَ؟“ . قالَ: أبِي. قالَ: ”لا تَمْشِيَنَّ أمامَهُ، ولا تَقْعُدَنَّ قَبْلَهُ، ولا تَدْعُهُ بِاسْمِهِ، ولا تَسْتَسِبَّ لَهُ.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ عَنْ زُهَيْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ في قَوْلِهِ: ﴿وقُلْ لَهُما قَوْلا كَرِيمًا﴾ . قالَ: إذا دَعَواكَ فَقُلْ لَهُما: لَبَّيْكُما وسَعْدَيْكُما.
وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنْ قَتادَةَ في قَوْلِهِ: ﴿وقُلْ لَهُما قَوْلا كَرِيمًا﴾ قالَ: قَوْلًا لَيِّنًا سَهْلًا.

وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنْ أبِي الهَدّاجِ التُّجِيبِيِّ قالَ: قُلْتُ لِسَعِيدِ بْنِ المُسَيَّبِ: كُلُّ ما ذَكَرَ اللَّهُ في القُرْآنِ مِن بِرِّ الوالِدَيْنِ فَقَدْ عَرَفْتُهُ إلّا قَوْلَهُ: ﴿وقُلْ لَهُما قَوْلا كَرِيمًا﴾ ما هَذا القَوْلُ الكَرِيمُ؟ قالَ اِبْنُ المُسَيَّبِ: قَوْلُ العَبْدِ المُذْنِبِ لِلسَّيِّدِ الفَظِّ.
وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”، وابْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنْ عُرْوَةَ في قَوْلِهِ: ﴿واخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ . قالَ: يَلِينُ لَهُما حَتّى لا يَمْتَنِعَ مِن شَيْءٍ أحَبّاهُ.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ في قَوْلِهِ: ﴿واخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ . يَقُولُ: اِخْضَعْ لِوالِدَيْكَ كَما يَخْضَعُ العَبْدُ لِلسَّيِّدِ الفَظِّ الغَلِيظِ.
وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنْ عَطاءِ بْنِ أبِي رَباحٍ في قَوْلِهِ: ﴿واخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ . قالَ: لا تَرْفَعْ يَدَيْكَ عَلَيْهِما إذا كَلَّمْتَهُما.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ عَنْ عُرْوَةَ في قَوْلِهِ: ﴿واخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ . قالَ: إنْ أغْضَباكَ فَلا تَنْظُرْ إلَيْهِما شَزَرًا، فَإنَّهُ أوَّلُ ما يُعْرَفُ غَضَبُ المَرْءِ بِشِدَّةِ نَظَرِهِ إلى مَن غَضِبَ عَلَيْهِ.

وأخْرَجَ اِبْنُ مَرْدُويَهْ، والبَيْهَقِيُّ في“شُعَبِ الإيمانِ”، عَنْ عائِشَةَ قالَتْ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“ما بَرَّ أباهُ مَن شَدَّ إلَيْهِ الطَّرْفَ”.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي حاتِمٍ عَنْ زُهَيْرِ بْنِ مُحَمَّدٍ في قَوْلِهِ: ﴿واخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ﴾ . قالَ: إنْ سَبّاكَ أوْ لَعَناكَ، فَقُلْ رَحِمَكُما اللَّهُ، غَفَرَ اللَّهُ لَكُما.
وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ أنَّهُ قَرَأ (واخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذِّلِّ) بِكَسْرِ الذّالِ.

وأخْرَجَ عَنْ عاصِمٍ الجَحْدَرِيِّ، مِثْلَهُ.
وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”عَنْ أبِي مُرَّةَ مَوْلى عَقِيلٍ، أنَّ أبا هُرَيْرَةَ كانَتْ أُمُّهُ في بَيْتٍ وهو في آخَرَ، فَكانَ يَقِفُ عَلى بابِها ويَقُولُ: السَّلامُ عَلَيْكِ يا أُمَّتاهُ ورَحْمَةُ اللَّهِ وبَرَكاتُهُ. فَتَقُولُ: وعَلَيْكَ يا بُنَيَّ. فَيَقُولُ: رَحِمَكِ اللَّهُ كَما رَبَّيْتِنِي صَغِيرًا. فَتَقُولُ: رَحِمَكَ اللَّهُ كَما بَرَرْتَنِي كَبِيرًا.
وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، مِن طَرِيقِ عَلِيٍّ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ في قَوْلِهِ: ﴿وقُلْ رَبِّي ارْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيرًا﴾ . ثُمَّ أنْزَلَ اللَّهُ بَعْدَ هَذا: ﴿ما كانَ لِلنَّبِيِّ والَّذِينَ آمَنُوا أنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ ولَوْ كانُوا أُولِي قُرْبى﴾ [التوبة: ١١٣] [التَّوْبَةِ: ١١٣] 

.
وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”، وأبُو داوُدَ، وابْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، مِن طُرُقٍ عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ في قَوْلِهِ: ﴿إمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الكِبَرَ﴾ . إلى قَوْلِهِ: ﴿كَما رَبَّيانِي صَغِيرًا﴾ . قَدْ نَسَخَتْها الآيَةُ الَّتِي في“بَراءَةَ”: ﴿ما كانَ لِلنَّبِيِّ والَّذِينَ آمَنُوا أنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ﴾ [التوبة: ١١٣] الآيَةَ [التَّوْبَةِ: ١١٣] .

وأخْرَجَ اِبْنُ المُنْذِرِ، والنَّحّاسُ، وابْنُ الأنْبارِيِّ في“المَصاحِفِ”، عَنْ قَتادَةَ قالَ: نُسِخَ مِن هَذِهِ الآيَةِ /حَرْفٌ واحِدٌ، لا يَنْبَغِي لِأحَدٍ مِنَ المُسْلِمِينَ أنْ يَسْتَغْفِرَ لِوالِدَيْهِ إذا كانا مُشْرِكَيْنِ، ولا يَقُلْ: رَبِّ اِرْحَمْهُما كَما رَبَّيانِي صَغِيرًا. ولَكِنْ لِيَخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ، ولْيَقُلْ لَهُما قَوْلًا مَعْرُوفًا، قالَ اللَّهُ: ﴿ما كانَ لِلنَّبِيِّ والَّذِينَ آمَنُوا أنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ﴾ [التوبة: ١١٣] .
وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ في قَوْلِهِ: ﴿رَبُّكم أعْلَمُ بِما في نُفُوسِكُمْ﴾ . قالَ: تَكُونُ البادِرَةُ مِنَ الوَلَدِ إلى الوالِدِ، فَقالَ اللَّهُ: ﴿إنْ تَكُونُوا صالِحِينَ﴾ إنْ تَكُنِ النِّيَّةُ صادِقَةً بِبَرِّهِ، ﴿فَإنَّهُ كانَ لِلأوّابِينَ غَفُورًا﴾ لِلْبادِرَةِ الَّتِي بَدَرَتْ مِنهُ.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي الدُّنْيا، والبَيْهَقِيُّ في“شُعَبِ الإيمانِ”، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ في قَوْلِهِ: ﴿فَإنَّهُ كانَ لِلأوّابِينَ﴾ . قالَ: الرَّجّاعِينَ إلى الخَيْرِ.
وأخْرَجَ سَعِيدُ بْنُ مَنصُورٍ، وهَنّادٌ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، والبَيْهَقِيُّ، عَنِ الضَّحّاكِ في قَوْلِهِ: ﴿فَإنَّهُ كانَ لِلأوّابِينَ﴾ . قالَ: الرِّجّاعِينَ مِنَ الذَّنْبِ إلى التَّوْبَةِ، ومِنَ السَّيِّئاتِ إلى الحَسَناتِ.
وأخْرَجَ اِبْنُ جَرِيرٍ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ في قَوْلِهِ: ﴿لِلأوّابِينَ﴾ . قالَ: لِلْمُطِيعِينَ المُحْسِنِينَ.
وأخْرَجَ اِبْنُ المُنْذِرِ، وابْنُ أبِي حاتِمٍ، والبَيْهَقِيُّ في“شُعَبِ الإيمانِ”، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ في قَوْلِهِ: ﴿لِلأوّابِينَ﴾ . قالَ: لِلتَّوّابِينَ

.
وأخْرَجَ سَعِيدُ بْنُ مَنصُورٍ، وابْنُ المُنْذِرِ، عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ قالَ: الأوّابُ التَّوّابُ

.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، وأحْمَدُ، والبُخارِيُّ، ومُسْلِمٌ، والتِّرْمِذِيُّ، والنَّسائِيُّ، وابْنُ مَرْدُويَهْ، عَنِ اِبْنِ مَسْعُودٍ قالَ: سَألْتُ النَّبِيَّ ﷺ: أيُّ العَمَلِ أحَبُّ إلى اللَّهِ؟ قالَ:“الصَّلاةُ عَلى وقْتِها”. قُلْتُ: ثُمَّ أيُّ؟ قالَ:“ثُمَّ بِرُّ الوالِدَيْنِ”. قُلْتُ: ثُمَّ أيُّ؟ قالَ:“ثُمَّ الجِهادُ في سَبِيلِ اللَّهِ”

.
وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قالَ: رِضا الرَّبِّ في رِضا الوالِدِ، وسَخَطُ الرَّبِّ في سَخَطِ الوالِدِ.

وأخْرَجَ أحْمَدُ، والبُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”، وأبُو داوُدَ، والتِّرْمِذِيُّ وحَسَّنَهُ، والحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ في“شُعَبِ الإيمانِ”، عَنْ بَهْزِ بْنِ حَكِيمٍ، عَنْ أبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ قالَ: قُلْتُ: يا رَسُولَ اللَّهِ، مَن أبَرُّ؟ قالَ:“أُمَّكَ”. قُلْتُ: مَن أبَرُّ؟ قالَ:“أُمَّكَ”. قُلْتُ: مَن أبَرُّ؟ قالَ:“أُمَّكَ”. قُلْتُ: مَن أبَرُّ؟ قالَ:“أباكَ، ثُمَّ الأقْرَبَ فالأقْرَبَ”

.
وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”، والبَيْهَقِيُّ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ، أنَّهُ أتاهُ رَجُلٌ فَقالَ: إنِّي خَطَبْتُ اِمْرَأةً فَأبَتْ أنْ تَنْكِحَنِي، [٢٥٧ظ] وخَطَبَها غَيْرِي، فَأحَبَّتْ أنْ تَنْكِحَهُ، فَغِرْتُ عَلَيْها فَقَتَلْتُها، فَهَلْ لِي مِن تَوْبَةٍ؟ قالَ: أُمُّكَ حَيَّةٌ؟ قالَ: لا. قالَ: تُبْ إلى اللَّهِ، وتَقَرَّبْ إلَيْهِ ما اِسْتَطَعْتَ. فَذَهَبْتُ فَسَألْتُ اِبْنَ عَبّاسٍ: لِمَ سَألْتَ عَنْ حَياةِ أُمِّهِ؟ فَقالَ: إنِّي لا أعْلَمُ عَمَلًا أقْرَبَ إلى اللَّهِ مِن بَرِّ الوالِدَةِ

.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، والبُخارِيُّ، ومُسْلِمٌ، وابْنُ ماجَهْ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ قالَ: أتى رَجُلٌ نَبِيَّ اللَّهِ ﷺ قالَ: ما تَأْمُرُنِي؟ قالَ:“بَرَّ أُمَّكَ”. ثُمَّ عادَ فَقالَ:“بَرَّ أُمَّكَ”. ثُمَّ عادَ فَقالَ:“بَرَّ أُمَّكَ”. ثُمَّ عادَ الرّابِعَةَ فَقالَ:“بَرَّ أباكَ”

.
وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ قالَ: ما مِن مُسْلِمٍ لَهُ والِدانِ مُسْلِمانِ يُصْبِحُ إلَيْهِما مُحْسِنًا إلّا فَتَحَ اللَّهُ لَهُ بابَيْنِ - يَعْنِي مِنَ الجَنَّةِ - وإنْ كانَ واحِدًا فَواحِدٌ، وإنْ أغْضَبَ أحَدَهُما، لَمْ يَرْضَ اللَّهُ عَنْهُ، حَتّى يَرْضى عَنْهُ. قِيلَ: وإنْ ظَلَماهُ؟ قالَ: وإنْ ظَلَماهُ

.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، والبُخارِيُّ في“الأدَبِ المُفْرَدِ”، ومُسْلِمٌ، والتِّرْمِذِيُّ، والنَّسائِيُّ، وابْنُ ماجَهْ، وابْنُ المُنْذِرِ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قالَ:“لا يَجْزِي ولَدٌ والِدَهُ، إلّا أنْ يَجِدَهُ مَمْلُوكًا فَيَشْتَرِيَهُ فَيُعْتِقَهُ”.

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ في“المُصَنَّفِ”، والبُخارِيُّ في“الأدَبِ”، والحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو قالَ: جاءَ رَجُلٌ إلى النَّبِيِّ ﷺ يُبايِعُهُ عَلى الهِجْرَةِ، وتَرَكَ أبَوَيْهِ يَبْكِيانِ فَقالَ:“اِرْجِعْ إلَيْهِما فَأضْحِكْهُما كَما أبْكَيْتَهُما”

.
وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ، وابْنُ أبِي شَيْبَةَ، والبُخارِيُّ، ومُسْلِمٌ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو قالَ: جاءَ رَجُلٌ إلى النَّبِيِّ ﷺ يُرِيدُ الجِهادَ، فَقالَ:“أحَيٌّ والِداكَ؟”. قالَ: نَعَمْ، قالَ:“فَفِيهِما فَجاهِدْ”

.
وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ”، ومُسْلِمٌ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قالَ:“رَغِمَ أنْفُهُ، رَغِمَ أنْفُهُ، رَغِمَ أنْفُهُ”. قالُوا: يا رَسُولَ اللَّهِ، مَن؟ قالَ:“مَن أدْرَكَ والِدَيْهِ عِنْدَهُ الكِبَرُ أوْ أحَدَهُما فَدَخَلَ النّارَ”.

وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ”، والحاكِمُ، والبَيْهَقِيُّ في“شُعَبِ الإيمانِ”، عَنْ مُعاذِ بْنِ أنَسٍ قالَ: قالَ النَّبِيُّ ﷺ:“مَن بَرَّ والِدَيْهِ طُوبى لَهُ، زادَ اللَّهُ في عُمُرِهِ”.

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ في“المُصَنَّفِ”، والبُخارِيُّ في“الأدَبِ”، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ، أنَّهُ أبْصَرَ رَجُلَيْنِ، فَقالَ: لِأحَدِهِما: ما هَذا مِنكَ؟ فَقالَ: أبِي. فَقالَ: لا تُسَمِّهِ - وفي لَفْظٍ: لا تَدْعُهُ بِاسْمِهِ - ولا تَمْشِ أمامَهُ، ولا تَجْلِسْ قَبْلَهُ حَتّى يَجْلِسَ، ولا تَسْتَسِبَّ لَهُ.

وأخْرَجَ الحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“رِضا اللَّهِ في رِضا الوالِدَيْنِ، وسَخَطُ اللَّهِ في سَخَطِ الوالِدَيْنِ”.

وأخْرَجَ اِبْنُ سَعْدٍ، وابْنُ أبِي شَيْبَةَ، وأحْمَدُ، والنَّسائِيُّ، وابْنُ ماجَهْ، والحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ مُعاوِيَةَ بْنِ جاهِمَةَ، عَنْ /أبِيهِ قالَ: أتَيْتُ النَّبِيَّ ﷺ أسْتَشِيرُهُ في الجِهادِ، فَقالَ:“ألَكَ والِدَةٌ؟”. قُلْتُ: نَعَمْ. قالَ: “اِذْهَبْ فالزَمْها؛ فَإنَّ الجَنَّةَ تَحْتَ رِجْلَيْها”.

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ، أنَّ رَجُلًا جاءَ إلى النَّبِيِّ ﷺ فَقالَ: يا رَسُولَ اللَّهِ، إنِّي أُرِيدُ الغَزْوَ، وقَدْ جِئْتُكَ أسْتَشِيرُكَ. قالَ:“هَلْ لَكَ مِن أُمٍّ؟”. قالَ: نَعَمْ. قالَ:“فالزَمْها؛ فَإنَّ الجَنَّةَ عِنْدَ رِجْلَيْها”. ثُمَّ الثّانِيَةَ، ثُمَّ الثّالِثَةَ كَمِثْلِ ذَلِكَ.

وأخْرَجَ اِبْنُ مَرْدُويَهْ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أنَسٍ قالَ: أتى رَجُلٌ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ فَقالَ: إنِّي أشْتَهِي الجِهادَ ولا أقْدِرُ عَلَيْهِ. فَقالَ:“هَلْ بَقِيَ أحَدٌ مِن والِدَيْكَ؟”. قالَ: أُمِّي. قالَ:“فاتَّقِ اللَّهَ فِيها، فَإذا فَعَلْتَ ذَلِكَ فَأنْتَ حاجٌّ ومُعْتَمِرٌ ومُجاهِدٌ، فَإذا دَعَتْكَ أُمُّكَ فاتَّقِ اللَّهَ وبَرَّها”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ اِبْنِ عُمَرَ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“لَنَوْمُكَ عَلى السَّرِيرِ بِرًّا بِوالِدَيْكَ، تُضْحِكُهُما ويُضْحِكانِكَ أفْضَلُ مِن جِهادِكَ بِالسَّيْفِ في سَبِيلِ اللَّهِ”.

وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، والحاكِمُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ خِداشِ بْنِ أبِي سَلامَةَ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“أُوصِي اِمْرَأً بِأُمِّهِ”. ثَلاثَ مِرارٍ،“أُوصِي اِمْرَأً بِأبِيهِ”مَرَّتَيْنِ،“أُوصِي اِمْرَأً بِمَوْلاهُ الَّذِي يَلِيهِ، وإنْ كانَ عَلَيْهِ مِنهُ أذًى يُؤْذِيهِ”.

وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، والحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أبِي الدَّرْداءِ قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ:“الوالِدُ أوْسَطُ أبْوابِ الجَنَّةِ، فاحْفَظْ ذَلِكَ البابَ، أوْ ضَيِّعْهُ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“إنِّي أرانِي في الجَنَّةِ، فَبَيْنَما أنا فِيها سَمِعْتُ صَوْتَ رَجُلٍ بِالقُرْآنِ، فَقُلْتُ: مَن هَذا؟ قالُوا: حارِثَةُ بْنُ النُّعْمانِ، كَذَلِكَ البِرُّ كَذَلِكَ البِرُّ”

.
وأخْرَجَ أحْمَدُ، والحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ عائِشَةَ قالَتْ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“نِمْتُ فَرَأيْتُنِي في الجَنَّةِ، فَسَمِعْتُ صَوْتَ قارِئٍ يَقْرَأُ، فَقُلْتُ: مَن هَذا؟ قالُوا: حارِثَةُ بْنُ النُّعْمانِ”. فَقالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“كَذاكَ البِرُّ، كَذاكَ البِرُّ، كَذاكَ البِرُّ”. قالَ:“وكانَ أبَرَّ النّاسِ بِأُمِّهِ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ اِبْنِ عُمَرَ قالَ: مَرَّ رَجُلٌ لَهُ جِسْمٌ، يَعْنِي خَلْقًا، فَقالُوا: لَوْ كانَ هَذا في سَبِيلِ اللَّهِ. فَقالَ النَّبِيُّ ﷺ:“لَعَلَّهُ يَكِدُّ عَلى أبَوَيْنِ شَيْخَيْنِ كَبِيرَيْنِ فَهو في سَبِيلِ اللَّهِ، لَعَلَّهُ يَكِدُّ عَلى صِبْيَةٍ صِغارٍ فَهو في سَبِيلِ اللَّهِ، لَعَلَّهُ يَكِدُّ عَلى نَفْسِهِ لِيُغْنِيَها عَنِ النّاسِ فَهو في سَبِيلِ اللَّهِ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ أنَسٍ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“مَن أحَبَّ أنْ يُمِدَّ اللَّهُ في عُمُرِهِ، ويَزِيدَ في رِزْقِهِ، فَلْيَبَرَّ والِدَيْهِ ولِيَصِلْ رَحِمَهُ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ، أنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قالَ:“ما مِن ولَدٍ بارٍّ يَنْظُرُ إلى والِدَيْهِ نَظْرَةَ رَحْمَةٍ، إلّا كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِكُلِّ نَظْرَةٍ حِجَّةً مَبْرُورَةً”. قالُوا: وإنْ نَظَرَ كُلَّ يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ؟ قالَ:“نَعَمْ، اللَّهُ أكْبَرُ وأطْيَبُ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“إذا نَظَرَ الوالِدُ إلى ولَدِهِ - يَعْنِي فَسُرَّ بِهِ - كانَ لِلْوَلَدِ، عِتْقُ نَسَمَةٍ”. قِيلَ: يا رَسُولَ اللَّهِ، وإنْ نَظَرَ سِتِّينَ وثَلاثَمِائَةِ نَظْرَةٍ؟ قالَ:“اللَّهُ أكْبَرُ مِن ذَلِكَ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ اِبْنِ مَسْعُودٍ قالَ: النَّظَرُ إلى الوالِدِ عِبادَةٌ، والنَّظَرُ إلى الكَعْبَةِ عِبادَةٌ، والنَّظَرُ إلى المُصْحَفِ عِبادَةٌ، والنَّظَرُ إلى أخِيكَ حُبًّا لَهُ في اللَّهِ عِبادَةٌ

.
وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ وضَعَّفَهُ عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ، أنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قالَ:“مَن قَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْ أُمِّهِ كانَ لَهُ سِتْرًا مِنَ النّارِ”.

وأخْرَجَ الحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنِ اِبْنِ عُمَرَ قالَ: جاءَ رَجُلٌ إلى النَّبِيِّ ﷺ فَقالَ: يا رَسُولَ اللَّهِ، إنِّي أذْنَبْتُ ذَنْبًا عَظِيمًا فَهَلْ لِي مِن تَوْبَةٍ؟ فَقالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“ألَكَ والِدانِ؟”. قالَ: لا. قالَ:“ألَكَ خالَةٌ؟”. قالَ: نَعَمْ. قالَ:“فَبَرَّها إذَنْ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ أُمِّ أيْمَنَ، أنَّ النَّبِيَّ ﷺ أوْصى بَعْضَ أهْلِ بَيْتِهِ فَقالَ:“لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ وإنْ عُذِّبْتَ وإنْ حُرِقْتَ، وأطِعْ رَبَّكَ ووالِدَيْكَ وإنْ أمَراكَ أنْ تَخْرُجَ مَن كُلِّ شَيْءٍ فاخْرُجْ، ولا تَتْرُكِ الصَّلاةَ مُتَعَمِّدًا، فَإنَّ مَن تَرَكَ الصَّلاةَ مُتَعَمِّدًا فَقَدْ بَرِئَتْ مِنهُ ذِمَّةُ اللَّهِ، إيّاكَ والخَمْرَ؛ فَإنَّها مِفْتاحُ كُلِّ شَرٍّ، وإيّاكَ والمَعْصِيَةَ، فَإنَّها تُسْخِطُ اللَّهَ، لا تُنازِعَنَّ الأمْرَ أهْلَهُ وإنْ رَأيْتَ أنَّ لَكَ، لا تَفِرَّ مِنَ الزَّحْفِ، وإنْ أصابَ النّاسَ مَوْتٌ وأنْتَ فِيهِمْ فاثْبُتْ، أنْفِقْ عَلى أهْلِكَ مِن طَوْلِكَ، ولا تَرْفَعْ عَصاكَ عَنْهُمْ، وأخِفْهم في اللَّهِ عَزَّ وجَلَّ”.

وأخْرَجَ أحْمَدُ، والبُخارِيُّ في“الأدَبِ”، وأبُو داوُدَ، وابْنُ ماجَهْ والحاكِمُ وصَحَّحَهُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أبِي أُسَيْدٍ السّاعِدِيِّ قالَ: كُنّا عِنْدَ النَّبِيِّ ﷺ فَقالَ رَجُلٌ: يا رَسُولَ اللَّهِ، هَلْ بَقِيَ عَلَيَّ مِن بِرِّ أبَوَيَّ شَيْءٌ بَعْدَ مَوْتِهِما أبَرُّهُما بِهِ؟ قالَ:“نَعَمْ، خِصالٌ أرْبَعُ؛ الدُّعاءُ لَهُما، والِاسْتِغْفارُ لَهُما، وإنْفاذُ عَهْدِهِما، وإكْرامُ صَدِيقِهِما، وصِلَةُ الرَّحِمِ الَّتِي لا رَحِمَ لَكَ إلّا مِن قِبَلِهِما”.

وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ”، ومُسْلِمٌ، وأبُو داوُدَ، والتِّرْمِذِيُّ، وابْنُ حِبّانَ، والبَيْهَقِيُّ، عَنِ اِبْنِ عُمَرَ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ قالَ:“ /إنَّ أبَرَّ البِرِّ أنْ يَصِلَ الرَّجُلُ أهْلَ وُدِّ أبِيهِ بَعْدَ أنْ يُوَلِّيَ الأبُ”.

وأخْرَجَ البُخارِيُّ في“الأدَبِ”عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سَلامٍ قالَ: والَّذِي بَعَثَ مُحَمَّدًا بِالحَقِّ، إنَّهُ لَفي كِتابِ اللَّهِ: لا تَقْطَعْ مَن كانَ يَصِلُ أباكَ، فَتُطْفِئَ بِذَلِكَ نُورَكَ.

وأخْرَجَ الحاكِمُ، والبَيْهَقِيُّ، مِن طَرِيقِ مُحَمَّدِ بْنِ طَلْحَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ، عَنْ أبِيهِ، أنَّ أبا بَكْرٍ الصِّدِّيقَ قالَ لِرَجُلٍ مِنَ العَرَبِ كانَ يَصْحَبُهُ يُقالُ لَهُ عُفَيْرٌ: يا عُفَيْرُ، كَيْفَ سَمِعْتَ النَّبِيَّ ﷺ يَقُولُ في الوُدِّ؟ قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ:“الوُدُّ يُتَوارَثُ، والعَداوَةُ كَذَلِكَ”.

وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، والنَّسائِيُّ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أبِي سَعِيدٍ الخُدْرِيِّ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ:“لا يَدْخُلُ الجَنَّةَ عاقٌّ، ولا ولَدُ زِنًى، ولا مُدْمِنُ خَمْرٍ، ولا مَنّانٌ”.

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ، وابْنُ أبِي شَيْبَةَ، والنَّسائِيُّ، والبَيْهَقِيُّ، عَنِ اِبْنِ عَمْرٍو، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قالَ:“لا يَدْخُلُ الجَنَّةَ عاقُّ والِدَيْهِ، ولا مَنّانٌ، ولا ولَدُ زانِيَةٍ، ولا مُدْمِنُ خَمْرٍ، ولا قاطِعُ رَحِمٍ، ولا مَن أتى ذاتَ مَحْرَمٍ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ وضَعَّفَهُ عَنْ طَلْقِ بْنِ عَلِيٍّ قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ:“لَوْ أدْرَكْتُ والِدَيَّ أوْ أحَدَهُما وأنا في صَلاةِ العِشاءِ، وقَدْ قَرَأْتُ فِيها بِفاتِحَةِ الكِتابِ، تُنادِي: يا مُحَمَّدُ. لَأجَبْتُها: لَبَّيْكِ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ وضَعَّفَهُ، مِن طَرِيقِ اللَّيْثِ بْنِ سَعْدٍ: حَدَّثَنِي يَزِيدُ بْنُ حَوْشَبٍ الفِهْرِيُّ، عَنْ أبِيهِ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ:“لَوْ كانَ جُرَيْجٌ الرّاهِبُ فَقِيهًا عالِمًا، لَعَلِمَ أنَّ إجابَتَهُ أُمَّهُ أفْضَلُ مِن عِبادَةِ رَبِّهِ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ مَكْحُولٍ قالَ: إذا دَعَتْكَ والِدَتُكَ وأنْتَ في الصَّلاةِ فَأجِبْها، وإذا دَعاكَ أبُوكَ فَلا تُجِبْهُ حَتّى تَفْرُغَ مِن صَلاتِكَ.

وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ المُنْكَدِرِ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“إذا دَعَتْكَ أُمُّكَ في الصَّلاةِ فَأجِبْها، وإذا دَعاكَ أبُوكَ فَلا تُجِبْهُ”.

وأخْرَجَ أحْمَدُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ أُبَيِّ بْنِ مالِكٍ، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قالَ:“مَن أدْرَكَ والِدَيْهِ أوْ أحَدَهُما، ثُمَّ دَخَلَ النّارَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ، فَأبْعَدَهُ اللَّهُ وأسْحَقُهُ”.

وأخْرَجَ أحْمَدُ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ سَهْلِ بْنِ مُعاذٍ، عَنْ أبِيهِ، أنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قالَ:“مِنَ العِبادِ عِبادٌ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ القِيامَةِ، ولا يَنْظُرُ إلَيْهِمْ، ولا يُزَكِّيهِمْ، ولا يُطَهِّرُهُمْ”. قالَ: مَن أُولَئِكَ [٢٥٨و] يا رَسُولَ اللَّهِ؟ قالَ:“المُتَبَرِّئُ مِن والِدَيْهِ رَغْبَةً عَنْهُما، والمُتَبَرِّئُ مِن ولَدِهِ، ورَجُلٌ أنْعَمَ عَلَيْهِ قَوْمٌ فَكَفَرَ نِعْمَتَهم وتَبَرَّأ مِنهُمْ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“إنَّ أشَدَّ النّاسِ عَذابًا يَوْمَ القِيامَةِ مَن قَتَلَ نَبِيًّا، أوْ قَتَلَهُ نَبِيٌّ، أوْ قَتَلَ أحَدَ والِدَيْهِ، والمُصَوِّرُونَ، وعالِمٌ لَمْ يَنْتَفِعْ بِعِلْمِهِ”.

وأخْرَجَ الحاكِمُ وصَحَّحَهُ وتَعَقُّبَهُ الذَّهَبِيُّ، والبَيْهَقِيُّ، والطَّبَرانِيُّ، والخَرائِطِيُّ في“مَساوِئِ الأخْلاقِ”، مِن طَرِيقِ بَكّارِ بْنِ عَبْدِ العَزِيزِ بْنِ أبِي بَكْرَةَ، عَنْ أبِيهِ، عَنْ جَدِّهِ أبِي بَكْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قالَ:“كُلُّ الذُّنُوبِ يُؤَخِّرُ اللَّهُ مِنها ما شاءَ إلى يَوْمِ القِيامَةِ، إلّا عُقُوقَ الوالِدَيْنِ؛ فَإنَّهُ يُعَجِّلُهُ لِصاحِبِهِ في الحَياةِ قَبْلَ المَماتِ، ومَن رايا رايا اللَّهُ بِهِ، ومَن سَمَّعَ سَمَّعَ اللَّهُ بِهِ”.

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ في“المُصَنَّفِ”، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ طاوُسٍ قالَ: إنَّ مِنَ السُّنَّةِ أنْ تُوَقِّرَ أرْبَعَةً؛ العالِمُ، وذُو الشَّيْبَةِ، والسُّلْطانُ، والوالِدُ. قالَ: ويُقالُ: أنَّ مِنَ الجَفاءِ أنْ يَدْعُوَ الرَّجُلُ والِدَهُ بِاسْمِهِ

.
وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ كَعْبٍ، أنَّهُ سُئِلَ عَنِ العُقُوقِ: ما تَجِدُونَهُ في كِتابِ اللَّهِ عُقُوقَ الوالِدَيْنِ؟ قالَ: إذا أقْسَمَ عَلَيْهِ لَمْ يَبَرَّهُ، وإذا سَألَهُ لَمْ يُعْطِهِ، وإذا اِئْتَمَنَهُ خانَ، فَذَلِكَ العُقُوقُ

.
وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“ثَلاثُ دَعَواتٍ مُسْتَجاباتٍ؛ دُعاءُ الوالِدِ عَلى ولَدِهِ، ودَعْوَةُ المَظْلُومِ، ودَعْوَةُ المُسافِرِ”.

وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي الدُّنْيا، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ النُّعْمانِ، يَرْفَعُ الحَدِيثَ إلى النَّبِيِّ ﷺ قالَ:“مَن زارَ قَبْرَ أبَوَيْهِ أوْ أحَدِهِما في كُلِّ جُمُعَةٍ، غُفِرَ لَهُ وكُتِبَ بَرًّا”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِيرِينَ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“إنَّ الرَّجُلَ لَيَمُوتُ والِداهُ وهو عاقٌّ لَهُما، فَيَدْعُو لَهُما مِن بُعْدِهِما، فَيَكْتُبُهُ اللَّهُ مِنَ البارِّينَ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ أنَسٍ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“إنَّ العَبْدَ يَمُوتُ والِداهُ أوْ أحَدُهُما، وإنَّهُ لَهُما لَعاقٌّ، فَلا يَزالُ يَدْعُو لَهُما ويَسْتَغْفِرُ لَهُما حَتّى يَكْتُبَهُ اللَّهُ بارًّا”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ الأوْزاعِيِّ قالَ: بَلَغَنِي أنَّ مَن عَقَّ والِدَيْهِ في حَياتِهِما، ثُمَّ قَضى دَيْنًا إنْ كانَ عَلَيْهِما واسْتَغْفَرَ لَهُما، ولَمْ يَسْتَسِبَّ لَهُما، كُتِبَ بارًّا، ومَن بَرَّ والِدَيْهِ في حَياتِهِما، ثُمَّ لَمْ يَقْضِ دَيْنًا إذا كانَ عَلَيْهِما ولَمْ يَسْتَغْفِرْ لَهُما، واسْتَسَبَّ لَهُما، كُتِبَ عاقًّا.

وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، والبَيْهَقِيُّ، عَنِ اِبْنِ عَبّاسٍ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“مَن أصْبَحَ مُطِيعًا لِلَّهِ في والِدَيْهِ أصْبَحَ لَهُ بابانِ مَفْتُوحانِ مِنَ الجَنَّةِ، وإنْ كانَ واحِدًا فَواحِدًا، ومَن أمْسى /عاصِيًا لِلَّهِ في والِدَيْهِ أصْبَحَ لَهُ بابانِ مَفْتُوحانِ مِنَ النّارِ، وإنْ كانَ واحِدًا فَواحِدًا”. فَقالَ رَجُلٌ: وإنْ ظَلَماهُ؟ قالَ:“وإنْ ظَلَماهُ، وإنْ ظَلَماهُ، وإنْ ظَلَماهُ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنِ المُنْكَدِرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ المُنْكَدِرِ قالَ: كانَ أبِي يَبِيتُ عَلى السَّطْحِ يُرَوِّحُ عَنْ أُمِّهِ، وعَمِّي يُصَلِّي إلى الصَّباحِ، فَقالَ لَهُ أبِي: ما يَسُرُّنِي لَيْلَتِي بِلَيْلَتِكَ.

وأخْرَجَ اِبْنُ سَعْدٍ، وأحْمَدُ في“الزُّهْدِ”والبَيْهَقِيُّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ المُبارَكِ قالَ: قالَ مُحَمَّدُ بْنُ المُنْكَدِرِ: باتَ عُمَرُ – أخُوهُ – يُصَلِّي، وبِتُّ أغْمِزُ رِجْلَ أُمِّي، وما أُحِبُّ أنَّ لَيْلَتِي بِلَيْلَتِهِ.

وأخْرَجَ اِبْنُ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ المُنْكَدِرِ، أنَّهُ كانَ يَضَعُ خَدَّهُ عَلى الأرْضِ ثُمَّ يَقُولُ لِأُمِّهِ: يا أُمَّهْ، قُومِي فَضَعِي قَدَمَكِ عَلى خَدِّي.

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ في“المُصَنَّفِ”، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ طاوُسٍ قالَ: كانَ رَجُلٌ لَهُ أرْبَعَةُ بَنِينَ، فَمَرِضَ فَقالَ أحَدُهم: إمّا أنْ تُمَرِّضُوهُ ولَيْسَ لَكم مِن مِيراثِهِ شَيْءٌ، وإمّا أنْ أُمَرِّضَهُ ولَيْسَ لِي مِن مِيراثِهِ شَيْءٌ؟ قالُوا: بَلْ مَرِّضْهُ ولَيْسَ لَكَ مِن مِيراثِهِ شَيْءٌ. فَمَرَّضَهُ حَتّى ماتَ ولَمْ يَأْخُذْ مِن مالِهِ شَيْئًا، فَأُتِيَ في النَّوْمِ، فَقِيلَ لَهُ: اِئْتِ مَكانَ كَذا وكَذا، فَخُذْ مِنهُ مِائَةَ دِينارٍ. فَقالَ في نَوْمِهِ: أفِيها بَرَكَةٌ؟ قالُوا: لا. فَأصْبَحَ فَذَكَرَ ذَلِكَ لِاِمْرَأتِهِ، فَقالَتْ لَهُ: خُذْها، فَإنَّ مِن بَرَكَتِها أنْ تَكْتَسِيَ مِنها وتَعِيشَ مِنها. فَأبى، فَلَمّا أمْسى أُتِيَ في النَّوْمِ فَقِيلَ لَهُ: اِئْتِ مَكانَ كَذا وكَذا، فَخُذْ مِنهُ عَشَرَةَ دَنانِيرَ. فَقالَ: أفِيها بَرَكَةٌ؟ قالُوا: لا. فَلَمّا أصْبَحَ ذَكَرَ ذَلِكَ لِاِمْرَأتِهِ، فَقالَتْ لَهُ مِثْلَ مَقالَتِها الأُولى، فَأبى أنْ يَأْخُذَها، فَأُتِيَ في النَّوْمِ في اللَّيْلَةِ الثّالِثَةِ: أنِ اِئْتِ مَكانَ كَذا وكَذا، فَخُذْ مِنهُ دِينارًا. فَقالَ: أفِيهِ بَرَكَةٌ؟ قالُوا: نَعَمْ. فَذَهَبَ فَأخَذَ الدِّينارَ، ثُمَّ خَرَجَ بِهِ إلى السُّوقِ، فَإذا هو بِرَجُلٍ يَحْمِلُ حُوتَيْنِ، فَقالَ: بِكَمْ هَذا؟ قالَ: بِدِينارٍ. فَأخَذَهُما مِنهُ بِالدِّينارِ، ثُمَّ اِنْطَلَقَ بِهِما، فَلَمّا دَخَلَ بَيْتَهُ شَقَّ الحُوتَيْنِ، فَوَجَدَ في بَطْنِ كُلِّ واحِدٍ مِنهُما دُرَّةً لَمْ يَرَ النّاسَ مِثْلَها، فَبَعَثَ المَلِكُ بِدُرَّةٍ يَشْتَرِيها، فَلَمْ تُوجَدْ إلّا عِنْدَهُ، فَباعَها بِوَقْرِ ثَلاثِينَ بَغْلًا ذَهَبًا، فَلَمّا رَآها المَلِكُ قالَ: ما تَصْلُحُ هَذِهِ إلّا بِأُخْتٍ؟ فاطْلُبُوا مِثْلَها وإنْ أضْعَفْتُمْ. قالَ: فَجاءُوهُ فَقالُوا: عِنْدَكَ أُخْتُها نُعْطِيكَ ضِعْفَ ما أعْطَيْناكَ؟ قالَ: أوَتَفْعَلُونَ؟ قالُوا: نَعَمْ. فَأعْطاهم أُخْتَها بِضِعْفِ ما أخَذُوا الأُولى.

وأخْرَجَ عَبْدُ الرَّزّاقِ في“المُصَنَّفِ”، والبَيْهَقِيُّ، عَنْ يَحْيى بْنِ أبِي كَثِيرٍ قالَ: لَمّا قَدِمَ أبُو مُوسى وأبُو عامِرٍ عَلى رَسُولِ اللَّهِ ﷺ فَبايَعُوهُ وأسْلَمُوا، قالَ:“ما فَعَلَتِ اِمْرَأةٌ مِنكم تُدْعى كَذا وكَذا؟”. قالُوا: تَرَكْناها في أهْلِها. قالَ:“فَإنَّهُ قَدْ غُفِرَ لَها”. قالُوا: بِمَ يا رَسُولَ اللَّهِ؟ قالَ:“بِبَرِّها والِدَتَها”. قالَ:“كانَتْ لَها أُمٌّ عَجُوزٌ كَبِيرَةٌ، فَجاءَهُمُ النَّذِيرُ: إنَّ العَدُوَّ يُرِيدُ أنْ يُغِيرُوا عَلَيْكُمُ اللَّيْلَةَ. فارْتَحَلُوا لِيَلْحَقُوا بِعَظِيمِ قَوْمِهِمْ، ولَمْ يَكُنْ مَعَها ما تَحْتَمِلُ عَلَيْهِ، فَعَمَدَتْ إلى أُمِّها، فَجَعَلَتْ تَحْمِلُها عَلى ظَهْرِها، فَإذا أعْيَتْ وضَعَتْها، ثُمَّ ألْصَقَتْ بَطْنَها بِبَطْنِ أُمِّها، وجَعَلَتْ رِجْلَيْها تَحْتَ رِجْلَيْ أُمِّها مِنَ الرَّمْضاءِ حَتّى نَجَتْ”.

وأخْرَجَ البَيْهَقِيُّ عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ قالَ: بَيْنَما نَحْنُ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ إذْ طَلَعَ شابٌّ، فَقُلْنا: لَوْ كانَ هَذا الشّابُّ جَعَلَ شَبابَهُ ونَشاطَهُ وقُوَّتَهُ في سَبِيلِ اللَّهِ. فَسَمِعَ النَّبِيُّ ﷺ مَقالَتَنا، فَقالَ:“وما في سَبِيلِ اللَّهِ إلّا مَن قُتِلَ؟ مَن سَعى عَلى والِدَيْهِ فَفي سَبِيلِ اللَّهِ، ومَن سَعى عَلى عِيالِهِ فَفي سَبِيلِ اللَّهِ، ومَن سَعى عَلى نَفْسِهِ يُغْنِيها فَفي سَبِيلِ اللَّهِ”.

وأخْرَجَ الحاكِمُ عَنْ عائِشَةَ قالَتْ: قُلْتُ: يا رَسُولَ اللَّهِ، أيُّ النّاسِ أعْظَمُ حَقًّا عَلى المَرْأةِ؟ قالَ:“زَوْجُها”. قُلْتُ: فَأيُّ النّاسِ أعْظَمُ حَقًّا عَلى الرَّجُلِ؟ قالَ:“أُمُّهُ”.

وأخْرَجَ الحاكِمُ عَنْ عَلِيٍّ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ:“لَعَنَ اللَّهُ مَن ذَبَحَ لِغَيْرِ اللَّهِ، ومَن تَوَلّى غَيْرَ مَوالِيهِ، ولَعَنَ اللَّهُ العاقَّ لِوالِدَيْهِ، ولَعَنَ اللَّهُ مَن مُنْتَقِضَ مَنارِ الأرْضِ”.

وأخْرَجَ الحاكِمُ وصَحَّحَهُ، وضَعَّفَهُ الذَّهَبِيُّ، عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ مَرْفُوعًا:“عِفُّوا عَنْ نِساءِ النّاسِ تَعِفَّ نِساؤُكُمْ، وبَرُّوا آباءَكم تَبَرَّكم أبْناؤُكُمْ، ومَن أتاهُ أخُوهُ مُتَنَصِّلًا فَلْيَقْبَلْ ذَلِكَ مِنهُ؛ مُحِقًّا كانَ أوْ مُبْطِلًا، فَإنْ لَمْ يَفْعَلْ لَمْ يَرِدْ عَلَيَّ الحَوْضَ”.

وأخْرَجَ الحاكِمُ عَنْ جابِرٍ مَرْفُوعًا:“بَرُّوا آباءَكُمْ”.

وأخْرَجَ أحْمَدُ، والحاكِمُ وصَحَّحَهُ، عَنْ أبِي سَعِيدٍ الخُدْرِيِّ: إنْ رَجُلًا هاجَرَ إلى رَسُولِ اللَّهِ ﷺ مِنَ اليَمَنِ، فَقالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“قَدْ هَجَرْتَ مِنَ الشِّرْكِ، ولَكِنَّهُ الجِهادُ، هَلْ لَكَ أحَدٌ بِاليَمَنِ؟”. قالَ: أبَوايَ. قالَ:“أذِنا لَكَ؟”. قالَ: لا. قالَ:“فارْجِعْ فاسْتَأْذِنْهُما، فَإنْ أذِنا لَكَ فَجاهِدْ، وإلّا فَبَرَّهُما”.

وأخْرَجَ أحْمَدُ في“الزُّهْدِ”، عَنْ وهْبِ بْنِ مُنَبِّهٍ، أنَّ مُوسى سَألَ رَبَّهُ عَزَّ وجَلَّ فَقالَ: يا رَبِّ، بِمَ تَأْمُرُنِي؟ قالَ: بِألّا تُشْرِكْ بِي شَيْئًا. قالَ: وبِمَهْ؟ قالَ: وبَرَّ والِدَتَكَ. قالَ: وبِمَهْ؟ قالَ: بَرَّ والِدَتَكَ. قالَ: وبِمَهْ؟ قالَ: وبِوالِدَتِكَ. قالَ وهْبٌ: إنَّ البِرَّ بِالوالِدَيْنِ يَزِيدُ في العُمُرِ، والبَرَّ بِالوالِدَةِ يُثْبِتُ الأصْلَ.

وأخْرَجَ أحْمَدُ في“الزُّهْدِ”عَنْ عَمْرِو بْنِ مَيْمُونٍ قالَ: رَأى مُوسى رَجُلًا عِنْدَ العَرْشِ، فَغَبَطَهُ بِمَكانِهِ، فَسَألَ عَنْهُ، فَقالُوا: نُخْبِرُكَ بِعَمَلِهِ؛ لا يَحْسُدُ النّاسَ عَلى ما آتاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ، ولا /يَمْشِي بِالنَّمِيمَةِ، ولا يَعُقُّ والِدَيْهِ. قالَ: أيْ رَبِّ، ومَن يَعُقُّ والِدَيْهِ؟ قالَ: يَسْتَسِبُّ لَهُما حَتّى يُسَبّا.

وأخْرَجَ أحْمَدُ، والتِّرْمِذِيُّ وصَحَّحَهُ، وابْنُ ماجَهْ، عَنْ أبِي الدَّرْداءِ، أنَّ رَجُلًا أتاهُ فَقالَ: إنَّ اِمْرَأتِي بِنْتُ عَمِّي وإنِّي أُحِبُّها، وإنَّ والِدَتِي تَأْمُرُنِي أنْ أُطَلِّقَها. فَقالَ: لا آمُرُكَ أنْ تُطَلِّقَها، ولا آمُرُكَ أنْ تَعْصِيَ والِدَتَكَ، ولَكِنْ أُحَدِّثُكَ حَدِيثًا سَمِعْتُهُ مِن رَسُولِ اللَّهِ ﷺ، سَمِعْتُهُ يَقُولُ:“إنَّ الوالِدَةَ أوْسَطُ بابٍ مِن أبْوابِ الجَنَّةِ”. فَإنْ شِئْتَ فَأمْسِكْ وإنْ شِئْتَ فَدَعْ.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ عَنِ الحَسَنِ قالَ: لِلْأُمِّ ثُلُثا البِرِّ ولِلْأبِ الثُّلُثُ.

وأخْرَجَ أحْمَدُ، وابْنُ ماجَهْ، عَنْ أبِي الدَّرْداءِ، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قالَ:“لا يَدْخُلُ الجَنَّةَ عاقٌّ، ولا مُدْمِنُ خَمْرٍ، ولا مُكَذِّبٌ بِقَدَرٍ”

.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ عَنِ الحَسَنِ قالَ: قالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ:“بِرُّ الوالِدَيْنِ يُجْزِئُ مِنَ الجِهادِ" 

.
وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ عَنْ مُعاذِ بْنِ جَبَلٍ، أنَّهُ قِيلَ لَهُ: ما حَقُّ الوالِدِ عَلى الوَلَدِ؟ قالَ: لَوْ خَرَجْتَ مِن أهْلِكَ ومالِكَ ما أدَّيْتَ حَقَّهُما.

وأخْرَجَ اِبْنُ أبِي شَيْبَةَ، وهَنّادٌ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ أبِي طالِبٍ قالَ: إذا مالَتِ الأفْياءُ، وراحَتِ الأرْواحُ، فاطْلُبُوا الحَوائِجَ إلى اللَّهِ، فَإنَّها ساعَةُ الأوّابِينَ. وقَرَأ ﴿فَإنَّهُ كانَ لِلأوّابِينَ غَفُورًا﴾ .
وأخْرَجَ هَنّادٌ عَنْ سَعِيدِ بْنِ المُسَيَّبِ في قَوْلِهِ: ﴿فَإنَّهُ كانَ لِلأوّابِينَ غَفُورًا﴾ . قالَ: الأوّابُ الَّذِي يُذْنِبُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ، ثُمَّ يُذْنِبُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرُ.
وأخْرَجَ هَنّادٌ عَنْ عَبِيدِ بْنِ عُمَيْرٍ في قَوْلِهِ: ﴿فَإنَّهُ كانَ لِلأوّابِينَ غَفُورًا﴾ . قالَ: الأوّابُ الَّذِي يَتَذَكَّرُ ذُنُوبَهُ في الخَلاءِ فَيَسْتَغْفِرُ مِنها.